Streszczenia i opracowania lektur szkolnych klp klp.pl
Morsztyn uchodzi za najwybitniejszego przedstawiciela polskiej poezji barokowej, ukształtowany przez niego styl tworzenia poezji uznawany jest za najbardziej typowy dla tej epoki na gruncie polskim.

U najsłynniejszego polskiego poety barokowego na próżno będziemy szukać tak charakterystycznego dla epoki rozdarcia wewnętrznego, konfliktów moralnych czy religijnych. Morsztyn to poeta dworski – takie środki artystyczne, jak paradoksy, wyszukane antytezy, zaskakujące koncepty nie służyły mu wyrażeniu treści ideowych (jak było w przypadku Mikołaja Sępa-Szarzyńskiego czy angielskiego poety Johna Donne’a), lecz stanowiły cel sam w sobie, wyraz poetyckiego kunsztu, popis wirtuozerii artysty.

Jan Andrzej Morsztyn nie był jedynym polskim barokowym poetą o tym nazwisku. Bardzo znana i ceniona jest poezja jego krewniaków – Zbigniewa, Hieronima i Stanisława.

Jan Andrzej Morsztyn - biografia


Jan Andrzej Morsztyn wywodził się z niemieckiej mieszczańskiej rodziny Mornsteynów czy Morrinsteinów. Przedstawiciele tego rodu przybyli do polski w XIV wieku i już w wieku XV byli uważani za przedstawicieli szlachty. W wieku XVII narodzili się: Jan Andrzej Morsztyn oraz trzej inni przedstawiciele rodziny, którzy zasłynęli z pisarstwa- Hieronim, Zbigniew oraz Stanisław.

Ojciec Jana Andrzeja Morsztyna był zamożnym ziemianinem, dworzaninem Stanisława Lubomirskiego oraz działaczem kalwińskim. Wieszcz nie poszedł w ślady ojca i wybrał katolicyzm, gdyż kalwinizm okazał się mu obcy. Jednak podobnie jak ojciec, wybrał karierę dworzanina. Wykształceniem Jana Andrzeja zajął się Walerian Otwinowski – krewny poety oraz tłumacz „Georgik” Wergiliusza i „Przemian” Owidiusza.

W 1638 roku Jan Andrzej wyjechał na studia zagraniczne do Lejdy. Nie wiadomo ile czasu tam spędził. Po powrocie pracował jako dworzanin Lubomirskich. W latach 40. zwiedził razem z bratem Stanisławem Włochy oraz prawdopodobnie Francję. W 1649 roku Stanisław Lubomirski zmarł. Poeta przeszedł wówczas na dwór marszałka Jerzego.

W latach Morsztyn 1648-1659 był sześć razy posłem na sejm. W roku 1648 został zaprotegowany przez Stanisława Lubomirskiego Władysławowi IV. Wówczas związał się z dworem królewskim. W 1653 roku dostał tytuł dworzanina królewskiego (było to za panowania Jana Kazimierza). Z czasem stał się również powiernikiem politycznym królowej Ludwiki Marii.

W 1659 roku zawarł małżeństwo z dworką królowej - Katarzyną Gordon (była ona szkockiego pochodzenia). Od 1656 roku był sekretarzem królewskim, a od 1658 referendarzem koronnym. W 1668 został nominowany na podskarbiego wielkiego koronnego. Bardzo dobrze orientował się w polityce zagranicznej. Podróżował po różnych krajach w misjach dyplomatycznych (Szwecja, Wiedeń, Frankfurt, Berlin, Paryż).

Popierał politykę profrancuską. Był zaufanym pracownikiem królowej Jadwigi Marii i chciał doprowadzić do zrealizowania projektu królowej Francuzki. Planem tym była elekcja jeszcze za życia Jana Kazimierza, francuskiego kandydata. Jan Andrzej miałby wówczas pensję rządu francuskiego. Plan nie powiódł się – po śmierci Jana Kazimierza wybrano na tron Piasta - Michała Wiśniowieckiego. Poeta wówczas przeszedł do opozycji, chcąc zdetronizować króla oraz ściągnąć z Francji innego kandydata. W rezultacie tych działań w 1670 roku stanął przed sądem sejmowym oskarżony o działanie przeciwko królowi i nadużycia związane ze stanowiskiem podskarbiego. Udało mu się jednak wybrnąć z tej ciężkiej sytuacji.

Następnym władającym był Jan III Sobieski. Wówczas Morsztyn został przywrócony „do łask dworu i wpływów”. Wiodło mu się bardzo dobrze, posiadał pałac w Warszawie. Jednak gdy Jan III Sobieski zmienił orientację z profrancuskiej na proaustriacką, Morsztyn przeszedł do opozycji. W 1678 roku przyjął obywatelstwo francuskie, a rok później został mianowany na sekretarza Ludwika XIV. Zaczął przekazywać Francji tajną korespondencję dworu warszawskiego.

Na sejmie w 1683 roku król oskarżył Morsztyna o zdradę stanu oraz o działalność mającą prowadzić do detronizacji. Poeta stał się niepopularny wśród szlachty. We wrześniu tego roku wyjechał do Francji. Żył tam przez dziewięć lat, nie działał już politycznie.

Zmarł 8 stycznia 1693 roku. Miał czworo dzieci, z których jedna córka – Izabela – została wydana za Kazimierza Czartoryskiego i była babką Stanisława Augusta Poniatowskiego.

Twórczość
1638-61- zbiór Lutnia
1645 - Fraszki
1647 – Kanikuła albo psia gwiazda
1658 - Pieśni

Poza parania się poezją Morsztyn był także tłumaczem. Przetłumaczył na język polski „Cyda” Corneille’a, fragment poematu „Adone” Marina pt. „Psyche” oraz komedię pasterską Torquata Tassa „Amintas”.

Charakterystyka poezji Jana Andrzeja Morsztyna


Najbardziej reprezentatywnym zbiorem poezji Morsztyna jest „Lutnia”. Widać w niej wszystkie cechy charakterystyczne dla jego poezji. Ma ona przede wszystkim zaskoczyć i olśnić czytelnika nie tyle tematyką, ale formą – tym, jak każdy temat potrafi poeta ująć w sposób nieoczekiwany, wymyślny. Jakimi środkami posługuje się Morsztyn, aby osiągnąć ten cel?

1. Środki artystyczne, którymi posługuje się Jan Andrzej Morsztyn

Dominujące w całej poezji Morsztyna jest częste używanie przez poetę superlatywów (hiperboli). W jego wierszach znajdziemy ogromną przesadę, poetyckie fajerwerki – prawie wszystko jest w nich przesadzone. Widać to wyraźnie w wierszach miłosnych, gdzie poeta mnoży pochwały adresatek swoich uczuć. Ale hiperbola może równie dobrze służyć ukazaniu brzydoty kochanki lub wyolbrzymić jej niestałość.

Hiperboli Morsztyn używa także po to, aby odświeżyć znaną już czytelnikowi, dobrze ugruntowaną w kulturze metaforę. Dzieje się tak np. ze słynną metaforą miłości jako ognia lub obojętności kobiety ukazanej w kategoriach zimna. Morsztyn rozbudowuje tego typu metafory do niebotycznych rozmiarów, jak np. w wierszu, w którym zapewnia, że jego „dziewka okrutna”

Co nowa Zemla ma zimy i mrozów,
Co Lodowate Morze (kędy wozów
Większy pożytek niźli krzywych łodzi),
Co Wołga (którą Moskwicin przechodzi
Cały rok lodem) kryje zimne wody.
Wszystkie te w piersiach ma mrozy i lody.

(Do kanikuły)

Morsztyn obficie wykorzystuje także inne środki stylistyczne, głównie po to, żeby zaskoczyć czytelnika. Posługuje się kalamburem, np.:

Słusznie mówimy, że panny boginie,
Bo ginie każdy, kto się im nawinie.

(Boginie)

Podobną funkcję spełnia wymyślna puenta wiersza. Morsztyn posługuje się bardzo bogatym słownictwem, jego epitety (dotyczące zwłaszcza różnych elementów ciała kobiecego) są bardzo wyszukane. Ma szczególne upodobanie do kontrastu. Często wykorzystuje antytezę ognia i wody, gorąca i zimna, nocy i dnia, radości i smutku, życia i śmierci. Barokowy poeta posługuje się także wieloma innymi środkami stylistycznymi: porównaniami, perfyrazami, personifikacjami, oksymoronami. Jeśli chodzi o ukształtowanie składniowe jego utworów często mamy do czynienia z paralelizmem syntaktycznym, anaforą i epiforą.

W dziedzinie wersyfikacji Morsztyn kontynuuje renesansowy sylabizm. Podchodzi do niego bardzo rygorystycznie, dba o czystość wiersza. Stosuje dużo przerzutni, które zaburzają miarowy rytm wiersza sylabicznego. Zastosowanie przerzutni w połączeniu z inwersją sprawia, że często utwory Morsztyna są trudne do odczytania – czyta się jej jak kalambur, słowo po słowie, aby dotrzeć do zamieszczonej przez autora treści.

Z gatunków poeta upodobał sobie sonet, często posługuje się także epigramatem, fraszką lub pieśnią.

2. Tematyka wierszy Morsztyna

Pionier badań nad poezją barokową w ogólności, a Morsztynem w szczególności, Edward Porębowicz, zauważył, że gros wierszy Jana Andrzeja to przeróbki z innych utworów – łacińskich, włoskich, po trosze francuskich. Szczególnie upodobał sobie poeta Marina. Stosunek Morsztyna do tych „przeróbek” z Marina dobrze oddaje Porębowicz:

Ogólne wrażenie stosunku Andrzeja do swego głównego wzoru jest to, że nasz poeta, podskubując mistrza, i to bez skrupułów, nie przestaje być panem swej sztuki, pewnym siebie i w ruchach swobodnym. Pożyczonego motywu nigdy nie popsuje, czasem go po swym koncepcie przytnie lub przerobi, własny pomysł nań nawinie, a tak zręcznie, tak pochlebnie i obłudnie, że kradzieży nikt nie spostrzeże, a parafraza lub przekład nie przestaną sprawiać złudzenia rzeczy oryginalnej.

Warto zaznaczyć, że tego typu przeróbki nie były w tamtych czasach traktowane jak plagiaty. Nie trzeba było nawet umieszczać pod wierszem adnotacji, że jest to spolszczona wersja innego utworu.

Tematyka utworów Morsztyna jest przede wszystkim miłosna, sposób przedstawiania miłości jest zazwyczaj taki sam – opisanie wyłącznie fizycznej urody kobiety. Pojawiają się przy tym także opisy cierpień podmiotu lirycznego, wynikające z chłodu wybranki jego serca. W wierszach miłosnych Morsztyn posługuje się zazwyczaj liryką bezpośredniego zwrotu do adresata - ponieważ utwory miłosne tworzone były w środowisku dworskim, przeznaczone były zawsze do konkretnych adresatek.

Morsztyn tworzył także trochę wierszy religijnych, dużo – okolicznościowo-towarzyskich oraz żartobliwo-epigramatycznych.

Bibliografia
1. Michał Głowiński, Teresa Kostkiewiczowa, Aleksandra Okopień-Sławińska, Janusz Sławiński, Słownik terminów literackich, pod red. J. Sławińskiego, Ossolineum, Wrocław-Warszawa-Kraków-Gdańsk 1976.
2. Czesław Hernas, Jan Andrzej Morsztyn – mistrz barokowy, [w:] tegoż, Barok, PWN, Warszawa 1976, s. 269-291.
3. Tomasz Januszewski, Słownik pisarzy i lektur dla szkół średnich, wyd. Delta, Warszawa 2000.
4. Edmund Kotarski, Poezje Jana Andrzeja Morsztyna, Państwowe Zakłady Wydawnictw Szkolnych, Warszawa 1972.
5. Adam Kulawik, Poetyka. Wstęp do teorii dzieła literackiego, wyd. Antykwa, Kraków 1997.
6. Joanna Lupas-Rutkowska, Epoki literackie, wyd. Agencja Wydawnicza Jerzy Mostowski, Raszyn 2001.
7. Wiktor Weintraub, Wstęp, [w:] Jan Andrzej Morsztyn, Wybór poezji, Ossolineum, Wrocław-Warszawa-Kraków-Gdańsk-Łódź 1988.



Mapa serwisu: